Λέων Τολστόι, Ο θάνατος του Ιβάν Ίλιτς

Λέων Τολστόι, Ο θάνατος του Ιβάν Ίλιτς (μετ. Ευγενία Ζήκου) Καστανιώτης 2011, σελ. 94

  Αποφάσισα να διαβάσω τη νουβέλα «Ο θάνατος του Ιβάν Ίλιτς» του Τολστόι όταν είδα ότι η ταινία του ιρανού Ali Mosaffa, «The last step» (2012) αποτελεί κινηματογραφική μεταφορά του, μαζί με το διήγημα «Ο νεκρός» από τους «Δουβλινέζους» του Τζέημς Τζόυς.

  Η νουβέλα, αφηγηματικά, έχει κάτι το πρωτοποριακό για τον 19^ο αιώνα (εκδόθηκε το 1886): ξεκινάει από το τέλος, από το θάνατο του Ιβάν Ίλιτς, και η κύρια ιστορία αποτελεί μια αναδρομή. Την αφηγηματική αυτή τεχνική θα την συναντήσουμε αρκετές φορές στον κινηματογράφο. Όσον αφορά τις θεματικές, έχουμε δυο. Η πρώτη είναι μια σάτιρα της μεγαλοαστικής τάξης της εποχής και η δεύτερη είναι η αγωνία μπροστά στον επερχόμενο θάνατο.

  Ο Τολστόι σατιρίζει άγρια όλα τα πρόσωπα του έργου, με μια μόνο εξαίρεση: τον χωρικό Γεράσιμο, ο οποίος φαίνεται να συμπονά γνήσια τον Ιβάν, και του προσφέρει παρηγοριά βάζοντας τα πόδια του ψηλά πάνω στους ώμους του, πράγμα που τον ανακουφίζει από τους πόνους. Και ο μικρός γιος του, μαθητής γυμνασίου, φαίνεται να τον συμπονά πραγματικά.  

  Διαβάζουμε:

  «Μαθαίνοντας λοιπόν το θάνατο του Ιβάν Ίλιτς, όλοι εκείνοι που ήσαν συγκεντρωμένοι στο γραφείο, άρχισαν να σκέφτονται κυρίως την επίδραση που θα μπορούσε να έχει το γεγονός αυτό, τόσο στη δική τους προώθηση όσο και στων φίλων τους (σελ. 8).

  Και λίγο πιο κάτω:

  «Κοιτάξτε λοιπόν! Αυτός πέθανε και γω ζω!», Έτσι σκεφτότανε η αισθανότανε ο καθένας τους. Όσο για τις στενές γνωριμίες του Ιβάν Ίλιτς, αυτούς που ονόμαζε φίλους του, πέρ’ απ’ αυτό, συλλογιζόντουσαν αθέλητα ότι είχαν να επιτελέσουν τα πολύ θλιβερά καθήκοντα της καλής συμπεριφοράς. Να παραβρεθούνε δηλαδή στην κηδεία και να κάνουνε στη χήρα μια επίσκεψη παρηγοριάς» (σελ. 9).

  Ακόμη:

  «Εκτός αυτού, δυο απ’ τα παιδιά του πέθαναν κι η ζωή έγινε ακόμα πιο ανυπόφορη» (σελ. 28).

  Δεν μας περνάει σήμερα από το μυαλό ότι εκείνα τα χρόνια η παιδική θνησιμότητα ήταν απίστευτα υψηλή.

  Είδαμε επί τη ευκαιρία και τις ταινίες «A simple death» (1985) του Αλεξάντερ Καϊντανόφσκι (Για τους ρωσομαθείς στο youtube) και «Ivansxtc» («Μια δεύτερη ευκαιρία», 2000) του Bernard Rose.

  Η ταινία του Καϊντανόφσκι ακολουθεί αρκετά πιστά τη νουβέλα, αλλά μόνο το δεύτερο μέρος της, που εστιάζει στο υπαρξιακό πρόβλημα του επερχόμενου θανάτου. Έχει μάλιστα και μια έξυπνη επινόηση που δεν υπάρχει στο έργο του Τολστόι. Μια παραμάνα (ή γιαγιά) μεταφράζει το τικ τακ του ρολογιού στον μικρό Ιβάν με Κτο τι, Στο τι, Ποιος είσαι, τι είσαι. Την σκηνή την ξαναβλέπουμε στο τέλος της ταινίας, όταν ο θάνατος, προσωποποιημένος, έχει πάρει τον Ιβάν. Στον πληθυντικό εκφράζει καλύτερα το υπαρξιακό της νόημα: Ποιοι είμαστε; Τι είμαστε; Αυτό το δεύτερο το λέμε συχνά σε περιπτώσεις θανάτου, ρητορική ερώτηση με υπονοούμενη την απάντηση: ένα τίποτα. Αλλά, σκέφτομαι τώρα, σημασία δεν έχει η Ιθάκη αλλά το ταξίδι, όπως έλεγε ο Καβάφης. Μόνο που άλλοι το έχουν ευχαριστηθεί ενώ άλλοι όχι.

  Η ταινία του Bernard Rose τοποθετείται στο σύγχρονο Χόλιγουντ. Τελικά η μόνη ιδέα που παίρνει από τον Τολστόι είναι το μοτίβο, η αντιμετώπιση του επερχόμενου θανάτου. Τώρα, τα ναρκωτικά και τις παρτούζες του Ιβάν Μπέκμαν (δεν είναι παντρεμένος, έχει όμως μια φίλη), δεν νομίζω ότι τα αντιμετωπίζει τόσο σατιρικά ο Rose. Και η αγωνία μπροστά στο θάνατο θίγεται πολύ ξώφαλτσα. Περισσότερο είναι μια ρεαλιστική απεικόνιση καταστάσεων που ζουν οι άνθρωποι του θεάματος. Όπως διαβάζω στον δεύτερο σύνδεσμο, Well, the story could be based on a lot of lives.

   Βλέποντας την ταινία κατάλαβα τι σημαίνει και ο μυστηριώδης αγγλικός τίτλος. Ivansxtc, Ivan’s xtc, η έκσταση του Ιβάν. Η έκσταση είναι ναρκωτικό.

  Και ο Κουροσάβα στο «Ikiru» (1952), από τη νουβέλα του Τολστόι παίρνει μόνο το μοτίβο. Διασκέδαση, φλερτ και η δημιουργία μιας παιδικής χαράς είναι οι διαδοχικοί τρόποι με τους οποίους  προσπαθεί να αντιμετωπίσει την αγωνία του επερχόμενου θανάτου ο «Καταδικασμένος» Βατανάμπε. Για την ταινία γράψαμε πριν πέντε χρόνια.